Hàng năm, cứ vào ngày mùng 3/3 âm lịch theo tên gọi dân
gian là ngày tết Hàn thực, người Việt lại cùng nhau chuẩn bị những đĩa
bánh trôi bánh chay đẹp mắt để cúng tổ tiên ông bà. Trong ngày này, dù ai ở xa
tới đâu cũng cố gắng về với gia đình để được đi tảo mộ đầu năm, cùng ngồi bên
mâm cơm sum vầy với gia đình.
Và những truyền thống này đã ăn sâu vào tiềm thức người Việt,
để rồi cứ đến ngày Tết Hàn thực, người người nhà nhà lại nô nức chuẩn bị làm
bánh trôi, bánh chay. Với mùi thơm phức của đỗ xanh, đường mật, không khí tết
dường như trở nên sôi động và ý nghĩa hơn.
Nguồn gốc của Tết Hàn Thực
Tương truyền, tết Hàn thực của người Việt ngày nay bắt nguồn
từ một điển tích xa xưa của người Trung Quốc.
Đời Xuân Thu, vua Tấn Văn Công nước Tấn, gặp loạn nên phải
bỏ nước lưu vong sống cảnh nay trú nước Tề, mai ở nước Sở. Bấy giờ, có một hiền
sĩ tên là Giới Tử Thôi, theo phò vua đã giúp đỡ nhiều mưu kế. Một hôm, trên đường
lánh nạn, lương thực cạn kiệt, Giới Tử Thôi phải lén cắt một miếng thịt đùi
mình nấu lên dâng vua. Vua ăn xong, hỏi ra mới biết đem lòng cảm kích vô cùng.
Giới Tử Thôi theo phò vua Tấn Văn Công trong vòng mười chín
năm trời, cùng nhau nếm mật nằm gai, khổ luyện thành tài. Về sau, Tấn Văn Công
dành lại được ngôi vương, trở về làm vua nước Tấn, phong thưởng rất hậu cho những
người có công khi tòng vong, nhưng lại quên mất Giới Tử Thôi. Giới Tử Thôi cũng
không oán giận gì, nghĩ mình theo vua phò vua là chuyện nên làm, ông cho rằng
những việc đó đâu có gì đáng nói.
Vì thế, ông về nhà đưa mẹ vào núi Điền Sơn ở ẩn. Tấn Văn
Công về sau nhớ ra, cho người đi tìm Tử Thôi. Nhưng vì là người không tham danh
vọng, Tử Thôi nhất quyết không quay về lĩnh thưởng, Tấn Văn Công ra lệnh đốt rừng
(muốn thúc ép Tử Thôi quay về). Không ngờ Tử Thôi quyết chí, hai mẹ con cùng chịu
chết cháy trong rừng.
Vua đau lòng, thương xót nên đã lập miếu thờ và hạ lệnh
trong dân gian phải kiêng đốt lửa ba ngày, chỉ ăn đồ nguội nấu sẵn tưởng niệm
Giới Tử Thôi.
Cũng từ đó, ngày mùng 3/3 âm lịch hằng năm được coi là ngày
Tết Hàn thực, nhằm tưởng nhớ đến công ơn dưỡng dục của những người đã khuất.
Vào những ngày này, người dân đều ăn đồ nấu chín để nguội với tấm lòng thành
kính nhất.
Ý nghĩa tết Hàn thực của người Việt
Mặc dù có nguồn gốc từ Trung Quốc, nhưng Tết Hàn thực của
người Việt vẫn mang những sắc thái riêng, mang đậm chất Việt. Vào ngày này người
Việt không kiêng lửa, vẫn nấu nướng bình thường. Điều đặc biệt, người Việt còn
sáng tạo nên bánh trôi, bánh chay với ý nghĩa tượng trưng đó là những thức ăn
nguội – hàn thực.
Hướng về cội nguồn
Tết Hàn thực của người Việt chủ yếu mang ý nghĩa hướng về cội
nguồn, tưởng nhớ công lao của những người đã khuất. Chẳng hạn người Việt có lệ
dâng bánh trôi lễ Hai Bà Trưng vào ngày mùng 6/3 ở Hà Tây. Tiếp đó, ngày giỗ tổ
Hùng vương mùng 10/3 người Việt từ khắp mọi miền tổ quốc về đền Hùng, Phú Thọ
thắp hương và dâng cúng những đĩa bánh trôi bánh chay, tưởng nhớ cội nguồn… Như
thế, rõ ràng tết Hàn thực của ta mang màu sắc dân tộc riêng, trường tồn trong
quá trình dựng nước và giữ nước.
Truyền thống dân tộc
Bánh trôi bánh chay là đặc trưng của ngày lễ này. Từ xa xưa
bánh trôi bánh chay đã đi vào thơ ca dân tộc như những món ăn đặc trưng phổ biến
của người Việt. Hai thứ bánh trôi và chay đều làm từ bột gạo nếp thơm. Bánh
trôi nặn viên nhỏ, ngoài trắng, trong nhân đường đỏ, thả luộc trong nồi nước
sôi, khi bánh nổi lên mặt nước vớt ra vừa chín tới. Còn bánh chay thì nặn tròn
dẹt, không nhân, đặt lên đĩa nhỏ, khi ăn đổ nước đường lên trên.
Ôn lại chuyện xưa
Vào những ngày này, cùng người thân thưởng thức một đĩa
bánh trôi, bánh chay ta như cảm nhận được nhân tình thế thái. Nhiều người còn
truyền tai nhau rằng, ăn bánh trôi bánh chay vào ngày này để ôn lại những chuyện
xưa cũ, chuyện một thời đã xa của dân tộc ta.